Zamawiający może zastrzec w ogłoszeniu o zamówieniu, że o udzielenie zamówienia mogą ubiegać się wyłącznie wykonawcy mający status zakładu pracy chronionej, spółdzielnie socjalne oraz inni wykonawcy, których głównym celem lub głównym celem działalności ich wyodrębnionych organizacyjnie jednostek, które będą realizowały zamówienie, jest zatrudnienie osób z grup marginalizowanych oraz społeczna i zawodowa integracja tychże osób (nie mniej niż 30% osób zatrudnionych, która będzie realizowała zamówienia), w szczególności:

1. osób z niepełnosprawnościami[1]
2. bezrobotnych,
3. osób poszukujących pracy, niepozostających w zatrudnieniu lub niewykonujących innej pracy zarobkowej[2],
4. osób usamodzielnianych[3],
5. osób pozbawionych wolności lub zwalnianych z zakładów karnych, mających trudności
   w integracji ze środowiskiem[4],
6. osób z zaburzeniami psychicznymi[5],
7. osób bezdomnych,
8. osób, które uzyskały w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą[7],
9. osób do 30. roku życia oraz po ukończeniu 50. roku życia, posiadających status osoby poszukującej pracy, bez zatrudnienia,
10. osób będących członkami mniejszości znajdującej się w niekorzystnej sytuacji, w szczególności będących członkami mniejszości narodowych i etnicznych[8].

Zamawiający sam decyduje o tym, w jakim zamówieniu zastosuje to rozwiązanie, sam także wybiera z katalogu wymienionego w ustawie kategorie osób, których dotyczyć ma wskaźnik zatrudnienia. Dokumenty, których można żądać od Wykonawcy spełniającego tę klauzulę, zawarte są w art. 94 ust. 2 ustawy Pzp (dokumenty potwierdzające status podmiotu oraz procentowy wskaźnik zatrudnienia osób z grup marginalizowanych).

Przypisy: [1] W rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. [2] W rozumieniu ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. [3] O których mowa w art. 140 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. [4] O których mowa w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy. [5] W rozumieniu ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego. [6] W rozumieniu ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. [7] O których mowa w ustawie z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. [8] W rozumieniu ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym.

Do określenia są wymagania związane z realizacją zamówienia w zakresie zatrudnienia przez wykonawcę lub podwykonawcę na podstawie stosunku pracy osób wykonujących wskazane przez zamawiającego czynności w zakresie realizacji zamówienia.

Do opracowania są: rodzaj czynności, które wymagają zatrudnienia, sposób dokumentowania i kontroli obowiązku zatrudnienia na umowę o pracę oraz ewentualne sankcje.

W art. 95 ust. 2 Pzp wskazano, jakie wymagania muszą być określone w dokumentacji zamówienia. Są to w szczególności:

1. rodzaj czynności związanych z realizacją zamówienia, których dotyczą wymagania zatrudnienia na podstawie stosunku pracy przez wykonawcę lub podwykonawcę osób wykonujących czynności w trakcie realizacji zamówienia;
2. sposób weryfikacji zatrudnienia tych osób;
3. uprawnienia zamawiającego w zakresie kontroli spełniania przez wykonawcę wymagań związanych z zatrudnianiem tych osób oraz sankcji z tytułu niespełnienia tych wymagań.

Istnieje możliwość zamieszczenia w ogłoszeniu o zamówieniu lub w dokumentach zamówienia tzw. klauzul społecznych określających szczególne wymogi o charakterze społecznym, które mogą obejmować:

• aspekty gospodarcze,
• środowiskowe,
• społeczne,
• związane z innowacyjnością,
• zatrudnieniem lub
• zachowaniem poufnego charakteru informacji przekazanych wykonawcy w toku realizacji zamówienia.

Klauzule te powinny zostać następnie przeniesione na zapisy umowy o zamówienie publiczne.

Art. 242 Prawa zamówień publicznych mówi o przesłankach do wyboru najkorzystniejszej oferty. Może zostać wybrana na podstawie m.in. kryteriów jakościowych oraz ceny lub kosztu. Kryterium jakościowym (art. 242 ust. 2 pkt 2) mogą być aspekty społeczne, w tym integracja zawodowa i społeczna osób, o których mowa w art. 94 ust. 1 (osób z niepełnosprawnościami, bezrobotnych i osób poszukujących pracy, niepozostających w zatrudnieniu lub niewykonujących innej pracy zarobkowej, osób usamodzielnianych, osób pozbawionych wolności lub zwalnianych z zakładów karnych, mających trudności w integracji ze środowiskiem, osób z zaburzeniami psychicznymi, osób w kryzysie bezdomności, osób, które uzyskały w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą, osób do 30. roku życia oraz po ukończeniu 50. roku życia, posiadających status osoby poszukującej pracy, bez zatrudnienia).

Warunek dotyczy zatrudnienia osób społecznie marginalizowanych, co ma umożliwić ich społeczną integrację i powrót na rynek pracy. Do tej grupy zaliczamy[1]:

1. bezrobotnych i osoby poszukujące pracy, niepozostające w zatrudnieniu lub niewykonujące innej pracy zarobkowej,
2. osoby usamodzielniane, o których mowa w art. 140  ust. 1 i 2 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej,
3. młodocianych, , o których mowa w przepisach prawa pracy, w celu przygotowania zawodowego,
4. osoby z niepełnosprawnościami,
5. innych osób niż określone powyżej, o których mowa w ustawie z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym lub we właściwych przepisach państw członkowskich Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego,
6. osoby do 30. roku życia oraz po ukończeniu 50. roku życia, posiadających status osoby poszukującej pracy, bez zatrudnienia.

Zatrudnienie przy realizacji zamówienia może być na podstawie umowy, ale także w oparciu o umowy cywilnoprawne. Założenie spełnienia tej klauzuli może dotyczyć jedynie etapu realizacji umowy o zamówienie publiczne, a nie samego postępowania zmierzającego do wyłonienia wykonawcy. Wykonawca nie jest zobowiązany do spełniania określonych w przepisie wymogów już w momencie składania ofert. Musi jedynie wyrazić gotowość ich spełnienia po zawarciu umowy w sprawie zamówienia publicznego, co będzie mogło być weryfikowane dopiero w trakcie jej realizacji. Zamawiający określa w dokumentach zamówienia liczbę i okres wymaganego zatrudnienia osób, których dotyczy ten wymóg. Zamawiający w dokumentach zamówienia określa w szczególności sposób dokumentowania spełniania przez wykonawcę tych wymagań, uprawnienia zamawiającego w zakresie kontroli spełniania przez wykonawcę tych wymagań oraz sankcje z tytułu ich niespełnienia.

[1] Odniesienia do ustaw są tożsame jak w podpunkcie 1.

Zamawiający ma prawo ograniczyć krąg wykonawców zdolnych do ubiegania się o zamówienie na określone w ustawie usługi zdrowotne, społeczne oraz kulturalne[1].

W takim przypadku zamawiający może zastrzec w ogłoszeniu o zamówieniu lub we wstępnym ogłoszeniu informacyjnym, że o udzielenie zamówienia mogą ubiegać się wyłącznie wykonawcy, którzy spełniają łącznie (czyli wszystkie) następujące warunki:

• celem ich działalności jest realizacja zadań w zakresie użyteczności publicznej związanej ze świadczeniem tych usług oraz społeczna i zawodowa integracja osób społecznie marginalizowanych, o których mowa w przytaczanym wcześniej art. 94,
• nie działają w celu osiągnięcia zysku, przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników,
• struktura zarządzania nimi lub ich struktura własnościowa opiera się na współzarządzaniu w przypadku spółdzielni, akcjonariacie pracowniczym lub zasadach partycypacji pracowników, co wykonawca określa w swoim statucie,
• wykonawca, któremu zamawiający udzielił zamówienia na podstawie tego przepisu Pzp, nie może ubiegać się o kolejne takie zamówienie u tego samego zamawiającego przez następne 3 lata. Tym samym umowa w sprawie zamówienia publicznego nie może zostać zawarta na okres dłuższy niż 3 lata.

Przypisy: [1] Usługi administracyjne w zakresie edukacji (CPV 75121000-0), w zakresie opieki zdrowotnej (CPV 75122000-7), administrowanie osiedlami mieszkalnymi (CPV 75123000-4), usługi w zakresie pozyskiwania pracowników świadczących pomoc domową (CPV 79622000-0), personelu pielęgniarskiego (CPV 79624000-4), personelu medycznego (CPV 79625000-1), usługi szkolnictwa przedszkolnego (CPV 80110000-8), szkolnictwa wyższego (CPV 80300000-7), e-learningu (CPV 80420000-4), edukacji osób dorosłych na poziomie akademickim (CPV 80430000-7), szkolenia personelu (CPV 80511000-9), usługi placówek szkoleniowych (CPV 80520000-5), usługi seminaryjne (CPV 80590000-6), w zakresie zdrowia i opieki społecznej (wszystkie CPV od 85000000-9 do 85323000-9), świadczone przez biblioteki, archiwa, muzea i inne usługi kulturalne CPV (92500000-6), sportowe (CPV 92600000-7), świadczone przez organizacje społeczne (CPV 98133000-4), świadczone przez stowarzyszenia młodzieżowe (CPV 98133110-8).

Gmina (lub jej jednostka organizacyjna) może zlecić realizację zamówienia spółdzielni socjalnej lub organizacji pozarządowej (np. stowarzyszeniu lub fundacji) z wyłączeniem Prawa zamówień publicznych, o ile spełnione są łącznie następujące warunki:

• przedmiotem zamówienia są usługi lub roboty budowalne realizujące przedsięwzięcia rewitalizacyjne zawarte w gminnym programie rewitalizacji oraz wykonywane na obszarze Specjalnej Strefy Rewitalizacji[1],
• przedmiot zamówienia należy do działalności statutowej wykonawcy lub celem realizacji zamówienia jest aktywizacja osób mających miejsce zamieszkania na obszarze Specjalnej Strefy Rewitalizacji,
• wartość zamówienia nie przekracza progów unijnych.

[1] O których mowa odpowiednio w rozdziałach 4 i 5 ustawy z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji.

W przypadku zamówień przeznaczonych do użytku osób fizycznych, w tym pracowników zamawiającego, opis przedmiotu zamówienia sporządza się z uwzględnieniem wymagań w zakresie dostępności dla osób z niepełnosprawnościami oraz projektowania z przeznaczeniem dla wszystkich użytkowników, chyba że nie jest to uzasadnione charakterem przedmiotu zamówienia. Opis przedmiotu zamówienia powinien zasadniczo godzić rozwiązania, które realizują potrzeby tak osób z niepełnosprawnościami, jak i wszystkich innych użytkowników. Wyłącznie wówczas, gdy jest to uzasadnione charakterem zamówienia, opis przedmiotu zamówienia może wskazywać wymagania w zakresie projektowania dla węższej grupy użytkowników (np.: zapewnienie podczas wydarzenia tłumaczenia na język migowy, przygotowanie przez prelegentów dostępnej prezentacji).

Zamawiający może w opisie przedmiotu zamówienia, opisie kryteriów oceny ofert lub w wymaganiach związanych z realizacją zamówienia żądać od wykonawcy określonej etykiety w każdym postępowaniu o udzielenie zamówienia.

Etykieta potwierdza m.in. spełnienie kryteriów społecznych i są środkiem dowodowym, dokumentującym najczęściej spełnienie międzynarodowych standardów społecznych oraz prawnych (prawa człowieka, prawo pracy, prawo o zabezpieczeniu społecznym).

Etykieta może być wymagana, jeżeli:

• jest związana z przedmiotem zamówienia,
• jest odpowiednia dla określenia cech zamawianych robót budowlanych, dostaw lub usług,
• potwierdza kryteria związane z przedmiotem zamówienia,
• zawiera dane odpowiednie dla stwierdzenia istnienia wymaganych cech przedmiotu zamówienia,
• wymagania etykiety są oparte na obiektywnie możliwych do sprawdzenia i niedyskryminujących kryteriach,
• jest dokumentem wytworzonym w drodze otwartej i przejrzystej procedury, w której mogą uczestniczyć wszystkie zainteresowane podmioty, w tym podmioty należące do administracji publicznej, konsumenci, partnerzy społeczni, producenci, dystrybutorzy oraz organizacje pozarządowe,
• zarówno sama etykieta, jak i jej wymagania są dostępne dla wszystkich zainteresowanych stron,
• jest obiektywna, to znaczy wymagania etykiety są określane przez podmiot trzeci, na który wykonawca ubiegający się o etykietę nie może wywierać decydującego wpływu.

Przykłady to etykiety dotyczące produktów spożywczych lub papieru[1].

Etykiety produktów spożyczych: Etykieta Fairtrade, Etykieta Fair for Life, Etykieta dla produktów członków WFTO (Światowa Organizacja Sprawiedliwego Handlu (World Fair Trade Organization – WFTO)), Etykieta Fair Trade Certified, Etykieta Naturland, Etykieta Naturland Fair, Etykieta Rainforest Alliance, Etykieta GOTS (Global Organic Textile Standard), Etykieta Fair Stone (dotyczące kamieni naturalnych). Etykiety dokumentujące źródło papieru: Niebieski Anioł (niem. Der blaue Engel, ang. Blue Angel), Europejska Stokrotka (ang. Ecolabel Flower), Nordycki Łabędź (ang. Nordic Swan), FSC (ang. Forest Stewardship Council, międzynarodowy system certyfikacji produktów gospodarki leśnej), PEFC (ang. Programme for the Endoresement of Forest Certification, program zatwierdzania certyfikacji lasów) lub inny równoważny potwierdzający, że papier jest ekologiczny).

[1] Więcej: „Etykiety o charakterze społecznym”, UZP, Warszawa 2022, źródło: https://www.uzp.gov.pl/__data/assets/pdf_file/0023/54455/Etykiety-spoleczne_opracowanie-UZP_2022.pdf, [data dostępu: 19.01.2024 r.].

W obecnym Prawie zamówień publicznych jest jeszcze rozwiązanie, które w praktyce, odpowiednio zastosowane, pozwalają osiągnąć korzyści społeczne.

Jest to tryb zamówienia wewnętrznego, określanego także jako tryb in house. Polegają one na udzielaniu przez jednostki administracji publicznej zamówień w trybie z wolnej ręki – niezależnie od ich wartości, podmiotom, które są w pełni kontrolowane przez te jednostki oraz spełniają dodatkowe warunki określone w ustawie. Aspekt społeczny tego rozwiązania, wykorzystywany przez niektóre samorządy, polega na tym, że takim podmiotem może być spółdzielnia socjalna, a więc podmiot prowadzący integrację społeczną i zawodową osób marginalizowanych społecznie. Ustawa
o spółdzielniach socjalnych przewiduje bowiem, że założycielami spółdzielni mogą być na przykład dwa samorządy. Dzięki temu spółdzielnia socjalna ma ułatwiony dostęp do realizacji zadań samorządów-założycieli. Szczegóły rozwiązania regulują art. 214 ust. 1 pkt. 11-14 Prawa zamówień publicznych.

Zamawiający w przypadku zamówienia publicznego, które nie podlega ze względu na jego wartość ustawie z Pzp (130 tys. zł netto), może zastrzec, że o udzielenie zamówienia mogą ubiegać się wyłącznie spółdzielnie socjalne. Oczywiście zastrzeżenie jest jawne, umieszczone we wniosku o uruchomienie procedury udzielenia zamówienia publicznego oraz w odpowiednich dokumentach postępowania o udzielenie zamówienia publicznego.

Zamawiający w przypadku zamówienia publicznego, które nie podlega ze względu na jego wartość ustawie z Pzp (130 tys. zł netto), może zastrzec, że o udzielenie zamówienia mogą ubiegać się wyłącznie przedsiębiorstwa społeczne.

Oczywiście zastrzeżenie jest jawne, umieszczone we wniosku o uruchomienie procedury udzielenia zamówienia publicznego oraz w odpowiednich dokumentach postępowania o udzielenie zamówienia publicznego.

Przedsiębiorstwo społeczne, czyli podmioty wymienione w ustawie z dnia 5 sierpnia 2022 r. (art. 3 ust. 1 w zw. z art. 2 pkt 5 lit. a oraz d–f, oraz jednostka tworząca podmiot ekonomii społecznej oraz w zw. z art. 19 ust. 1  i 2) o ekonomii społeczne, to.:

• spółdzielnia socjalna;
• spółdzielnia pracy, w tym spółdzielnia inwalidów i spółdzielnia niewidomych, oraz spółdzielnia produkcji rolnej;
• organizacja pozarządowa, o której mowa w art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, z wyjątkiem partii politycznych, europejskich partii politycznych, związków zawodowych i organizacji pracodawców, samorządów zawodowych, fundacji utworzonych przez partie polityczne i europejskich fundacji politycznych;
• podmiot, o którym mowa w art. 3 ust. 3 pkt 1, 2 lub 4 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, czyli: 1) osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego; 2) stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego; 3) spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe będące spółkami działającymi na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie, które nie działają w celu osiągnięcia zysku oraz przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników;
• jednostka tworząca podmiot ekonomii społecznej, jeżeli Skarb Państwa, jednostka samorządu terytorialnego, państwowa albo samorządowa osoba prawna nie posiadają nad podmiotem ekonomii społecznej kontroli w rozumieniu art. 4 pkt 4 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów, z wyłączeniem spółdzielni socjalnych założonych przez osoby, o których mowa w art. 4 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych

Lista przedsiębiorstw społecznych, mogących realizować zastrzeżone dla nich zamówienie publiczne, znajduje się na stronie Rejestr Jednostek Pomocy Społecznej, sekcja „Rejestry ustawowe”.