Piecza zastępcza w obliczu wyzwań

Obecny stan pieczy zastępczej oraz jej deinstytucjonalizacja – między innymi te kwestie omawiano na konferencji „Piecza zastępcza w obliczu zmian i nowych wyzwań” zorganizowanej przez Wydział Wspierania Rodziny i Systemu Pieczy Zastępczej Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej.

Piecza zastępcza to forma pomocy rodzinom biologicznym, w których występują różnego rodzaju dysfunkcje i nie ma możliwości zapewnienia dziecku opieki i wychowania przez rodziców. Jest ona uregulowana na mocy ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Zgodnie z definicją zawartą w ustawie, system pieczy zastępczej to zespół osób, instytucji i działań, mających na celu zapewnienie czasowej opieki i wychowania dzieciom w przypadkach niemożności sprawowania opieki i wychowania przez rodziców.

W ramach wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej powiaty województwa mazowieckiego wykazały w 2021 r. funkcjonowanie 4046 rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka, w których przebywało 6034 dzieci. W 74 rodzinnych domach dziecka przebywało 514 dzieci. W stosunku do 2019 r. zmalała liczba rodzin zastępczych spokrewnionych z dzieckiem, natomiast wzrosła liczba rodzin zastępczych niezawodowych, rodzin zastępczych zawodowych i rodzinnych domów dziecka (o 15 placówek).

Spore wyzwania

Podczas listopadowej konferencji „Piecza zastępcza w obliczu zmian i nowych wyzwań” zorganizowanej przez Wydział Wspierania Rodziny i Systemu Pieczy Zastępczej Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej, dyskutowano o obecnym stanie pieczy zastępczej, także w aspekcie deinstytucjonalizacji.

Jeśli chodzi o deninstucjonalizację tego obszaru działań społecznych, jest to spore wyzwanie. Patrzymy na to z różnych aspektów. Dzieci trafiają do pieczy zastępczej, gdy nie mają zapewnionych podstawowych potrzeb w rodzinie biologicznej. Wiele się przez ostatnie lata udało zrobić – np. sukcesywnie dostosować pieczę instytucjonalną do obowiązujących standardów. Przed nami kolejna nowelizacja ustawy, w tym także wzmocnienie rodzin zastępczych. Ponadto system trzeba ustawicznie wzmacniać chociażby przez zatrudnianie fachowców (asystentów rodzin, koordynatorów pieczy zastępczej) oraz specjalistów (psychologów, psychiatrów, terapeutów).

Na konferencji wymieniono się doświadczeniami z praktycznego aspektu realizacji pieczy zastępczej na każdym poziomie samorządu, czyli gminy, powiatu, województwa. Omówiono także zmiany i wyzwania, przed którymi stoi piecza zastępcza m.in. zapewnieniu specjalistycznej opieki dzieciom trafiającym do pieczy zastępczej, pozyskiwaniu nowych kandydatów na rodziny zastępcze.

Podstawą jest szybki system reagowania na wszelkie dysfunkcje, przekazywanie sobie informacji. Wszyscy, którzy są zaangażowani w pracę na rzecz rodziny na danym terenie powinni szybko reagować, bo myślę, że więcej dzieci pozostałoby w rodzinach biologicznych.
– Halina Janiszek-Stajniak, dyrektor Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Radomiu.

Piecza zastępcza z założenia wskazuje na tymczasowość. Sama organizacja – zarówno ta w formie instytucjonalnej, jak i rodzinnej – spoczywa głównie na barkach powiatów. Bardzo ważna jest współpraca samorządów gminnych i powiatowych z sądami rodzinnymi, z placówkami edukacyjnymi, podmiotami leczniczymi, z organizacjami pozarządowymi, których obszarem zainteresowania pozostaje rodzina.
– zaznaczyła Agnieszka Patrzałek, kierownik Wydziału Wspierania Rodziny i Systemu Pieczy Zastępczej w Mazowieckim Centrum Polityki Społecznej.

Po wielu latach funkcjonowania pieczy zastępczej w przestrzeni społecznej można mówić o stałych trendach, tendencjach, wynikach przekształceń, co się udało zmienić na trwałe, co jest dobre w systemie.

Współpraca najważniejsza

Eksperci byli zgodni, że konieczne jest wdrożenie wielowymiarowych działań dotyczących wsparcia rodzin, w oparciu m.in. o powszechnie dostępny system specjalistycznego poradnictwa rodzinnego, usług specjalistycznych dla rodzin z dziećmi, w tym dalsze organizowanie w województwie mazowieckim poradnictwa diagnostyczno-konsultacyjnego dla dzieci z zaburzeniami FAS i FASD, rodzin adopcyjnych, rodzin zastępczych, specjalistycznego poradnictwa rodzinnego, wdrażania programów profilaktycznych i specjalistycznych do rodzin, organizowania specjalistycznej opieki na rzecz dzieci wymagających właśnie takiej opieki i wychowania (dzieci chore, niepełnosprawne). Problemem nadal pozostaje zapewnienie opieki licznym rodzeństwom, gdzie dzieci są w różnym wieku, bez ich rozdzielania.

Niestety rodzin zastępczych jest za mało, a liczba rodzin zastępczych specjalistycznych maleje, natomiast dzieci potrzebujących pomocy przybywa. Wciąż nie wszystkie placówki, które powinny mieć do 14 dzieci, spełniają ten warunek. Ale tu pojawia się kwestia nierozdzielania rodzeństw. Trudnością jest zapewnienie opieki dla dzieci do 10. roku życia, które powinny być w rodzinnej pieczy, a rodzin brakuje.
– mówiła dr hab. Maria Kolankiewicz, wykładowca w Zakładzie Pedagogiki Społecznej Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego.

Pod koniec roku 1,5 tys. dzieci winno być objęte pieczą zastępczą, tymczasem dzieci nadal tkwią w niewydolnych rodzinach, bo nie ma miejsca w pieczy zastępczej. Następną ważną sprawą jest kwestia dzieci wymagających specjalistycznego wsparcia niepełnosprawnych i chorych. Co czwarte dziecko jest w pieczy instytucjonalnej, a co ósme w pieczy zastępczej jest chore. Ogromnym problemem jest jakość opieki nad tymi dziećmi. Należy poświęcić więcej uwagi również usamodzielnieniu.
– Kolankiewicz zwracała też uwagę na niewykonane orzeczenia sądowe.

Agnieszka Kujawa, dyrektor Regionalnej Placówki Opiekuńczo-Terapeutycznej „Odzyskać Radość” w Kraszewie-Czubakach zwróciła również uwagę na wielowymiarowość pracy zarówno placówek terapeutycznych, jak i pieczy zastępczej.

Piecza zastępcza jest pojęciem dość ogólnym. W naszej placówce oprócz zabezpieczania, opieki i wychowania podopiecznych, podejmujemy działania związane z terapią dzieci – pedagogiczną, psychologiczną, z obszarów integracji sensorycznej, logopedycznej, psychiatrycznej, medycznej. Mamy dodatkowe pole działania, które sprawia najwięcej pracy. Uważam, że rodziny zastępcze są czymś pięknym, ale nie są w stanie zapewnić dzieciom z niepełnosprawnościami czy zespołem FAS opieki całościowej. Zawsze podkreślam, ze rodzina jest 24 godziny na dobę – oni często są bardzo przemęczeni, nie mają momentu na odpoczynek. U mnie pracownicy są na dyżurze 12 czy 8 godzinnym, ale mają możliwość powrotu do domu i złapania oddechu. Myślę, że kilkoro dzieci jesteśmy w stanie wyprowadzić na tyle, że będą mogły się usamodzielnić. Ale proces terapeutyczny trwa u nich przez całe życie.
– powiedziała Agnieszka Kujawa.

Z jednej strony placówki, z drugiej rodzina

Niezwykle istotny jest również rozwój zróżnicowanych form działań oraz usług społecznych wspierających rodziny z dziećmi w zakresie działań dotyczących wsparcia psychicznego dzieci i młodzieży, wspierania rodzin w zakresie m.in. depresji czy zaburzeń behawioralnych. Na konferencji poruszono również kwestię braku powszechnej dostępności specjalistów – psychologów, terapeutów, logopedów itd. – dla formy rodzinnej, jak i instytucjonalnej pieczy.

Pandemia również zrobiła swoje. Prelegenci zwrócili uwagę także na konieczność rozwój profilaktyki i edukacji społecznej w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, szczególnie dotkniętej skutkami izolacji wywołanej pandemią, w tym wsparcie funkcjonowania zespołów interdyscyplinarnych ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie, a także wszelkich działań profilaktycznych, środowiskowych obejmujących rodziny, by dzieci mogły bezpiecznie i prawidłowo wychowywać się w swoich rodzinach, bez konieczności umieszczania w pieczy zastępczej.

Maryla Pałasz, Agnieszka Patrzałek